İsim olmadığı halde isim gibi kullanılan, isimlerin yerini çeşitli yönlerden tutan sözcüklere zamir, yani adıl adı verilir.
Zamirler isimlerin yerini tuttuklarına göre isimlerin tüm görevlerini üstlenebilirler. Örneğin isim çekim eki alabilirler veya isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olabilirler.
Bir sözcüğün zamir olduğunu anlamak için o sözcüğün yerine bir isim getirilir. Anlam bozulmuyorsa o sözcük zamirdir.
“Hasan, kutudaki kalemleri dolaba yerleştirdi.” cümlesini şu şekilde de kurabiliriz:
O, bunları, şuraya yerleştirdi.
Bu durumda “o, bunlar ve şuraya” sözcükleri zamirdir.
Zamirler genel olarak ek halindeki zamirler ve sözcük halindeki zamirler olmak üzere iki grupta incelenebilirler.
ZAMİRLER
- SÖZCÜK HALİNDEKİ ZAMİRLER
- KİŞİ ZAMİRLERİ (ŞAHIS ZAMİRLERİ)
İnsan isminin yerini alan zamirlerdir. Kişi zamiri olduğunu düşündüğümüz sözcüğün yerine insan ismi getirebiliyorsak o sözcük kişi zamiridir.
Üç tekil (ben, sen, o) ve üç çoğul (biz,siz,onlar) olmak üzere altı tane kişi zamiri vardır.
Ben, seni unutmak için sevmedim.
Sen dünyalara bedelsin.
O, bizden daha ileride oturuyor.
Biz geçen yıl o oyunu çıkarmıştık.
Siz ne dediğinizin farkında mısınız?
Onlar, bu konuları hiç düşünmezler.
UYARI: Ben ve sen zamirleri ismin yönelme hal eki olan –a/-e’yi aldıklarında kökte ses değişimine uğrayarak “bana” ve “sana” haline gelirler.
Ben-e bunu yapamazsın. > Bana bunu yapamazsın.
Sen-e gül bahçesi vadetmedim.> Sana gül bahçesi vadetmedim.
UYARI: “Bu”,”şu” zamirleri bazen ismin yerine kullanılabilmektedir. Yanlış bir kullanımdır. Ancak kullanılabilmektedir. Bu şekilde kullanılsa bile o sözcükler kişi zamiri değil işaret zamiridir.
- DÖNÜŞLÜLÜK ZAMİRİ
İnsan isminin yerine kullanılan zamirdir. Dönüşlülük zamiri “kendi” sözcüğüdür.
Bunları duyunca kendimi kötü hissettim.
Onun kendi başına kalabileceğini sanmıyorum.
Oraya kendin başvurmalısın.
Dönüşlülük zamiri, kişi zamirleriyle birlikte kullanılarak cümleye pekiştirme anlamı katar. Bu şekildeki kullanım anlatım bozukluğuna sebep olmaz.
Bu iş yerini ben kendim açtım.
- İŞARET ZAMİRİ
İsimlerin yerini işaret yoluyla tutan zamirlerdir. “Bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar, ora, bura, şura, öteki, diğeri, öbürü, beriki…”gibi sözcükler en çok kullanılan işaret zamirleridir.
Bu, beğendiğim bir kitap değildir.
Şunu oraya taşıyın.
Ötekine hiç uğramamış.
Diğeri hiç de benim tarzım değildi.
UYARI: “O” sözcüğü dikkat edilmesi gereken bir sözcüktür. Çünkü kullanıldığı yere göre üç farklı sözcük türü olabilir.
- Bir insan yerine kullanılıyorsa üçüncü kişi zamiridir.
Bunu, ona söyleyemeyiz.
O, bu derslerin hepsini geçmiş.
- İnsan dışında herhangi bir ismin yerini işaret yoluyla tutuyorsa işaret zamiridir.
Odanın köşesine onu koyabilirsin.
O, yerinden hareket ettirilemeyecek kadar ağır bir dolaptı.
- Bir ismi işaret yoluyla gösteriyor ve o isimden önce geliyorsa işaret sıfatıdır.
Hepimiz o günleri özledik.
O kapıdan çıkarsan bir daha giremezsin.
UYARI: İşaret zamirleri bazen bir olay, bir yargı ya da bir cümlenin de yerini tutabilir.
Dost kara günde belli olur. Bunu asla unutma.
- BELGİSİZ ZAMİR
İsmin yerini tutan ancak hangi ismin veya kaç ismin yerini tuttuğu belli olmayan zamirlerdir. Yani sayısal belirsizlik vardır. “Kimse, şey, bazıları, birçoğu, hiç kimse, herkes, hiçbiri, çoğu, tümü, birkaçı, biri, herhangi biri, falanca, hepsi, kimisi…”gibi sözcükler belgisiz zamirdir.
Beni biri aradı.
Herkes çok mutlu görünüyordu.
Kimse ne dediğini hatırlamadı.
Bazıları tatlı yalanlardır.
Hiçbir şey yemedi.
Bu şeyleri bir daha buraya getirme.
Birçoğu, benim söylediklerime katılacaktır.
UYARI: Belgisizlik bildiren sözcükler hem sıfat hem de zamir olabilirler. Burada kullanıma dikkat etmemiz gerekir. Belirsizlik bildiren sözcük bir isimle kullanılıyor ve bu ismi belirtiyorsa belgisiz sıfattır. Ancak belgisizlik bildiren sözcük ismin yerine kullanılmışsa belgisiz zamirdir. Şuna da dikkat edelim: Belgisiz sıfatlar isim çekim eki almazlar.
Bazı yalanlar güzel, bazı gerçekler acıymış. (Bazı sözcüğü gerçek ve yalan isimlerini belirtmiştir. Bu nedenle belgisiz sıfattır.)
Bazıları yıllar geçtikçe eskimişti. (Bazıları sözcüğü hem isim çekim eki almış hem de ismin yerini belirsizlik yoluyla tutmuştur. Bu nedenle zamirdir.)
- SORU ZAMİRLERİ
İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. “Ne” ,”nere” ve “kim” sorularına ismin belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma hal eklerini getirdiğimizde soru zamirlerin çoğunu elde etmiş oluruz. Yani soru zamirleri “ne, kim, neyi, kimi, neye, kime, neyde, kimde, neyden, kimden, kaçı, hangisi, kaçıncısı” gibi sözcüklerdir.
Yemekten sonra ne içersiniz?
Bunu buraya kim koydu?
Bu saatte nereden geliyorsunuz?
Hangisi sınavı kazanmış?
Kaçıncısı buraya yerleşmiş?
UYARI: “Ne” sözcüğü dikkat edilmesi gereken bir sözcüktür. Çünkü kullanıldığı yere göre soru zamiri, soru sıfatı veya soru zarfı olabilir.
Çantamda ne buldum? (Cevap olarak “kalem” diyebiliriz. Bu durumda ismin yerini soru yoluyla tutmuştur. Yani soru zamiridir. )
Ne tarafa gidiyorsunuz? (“Taraf” ismini soru yoluyla belirtmektedir. Bu nedenle soru sıfatıdır.)
Ne gülüyorsun öyle? (“Niye” soru sözcüğü gibi sebep buldurmaya yönelik bir soru olduğu için soru zarfıdır.)
UYARI: Bazı cümlelerde soru zamiri olduğu halde cümlede soru anlamı olmayabilir veya soru anlamı zamirle sağlanmamış olabilir. “Aşağıdakilerden hangisinde soru anlamı zamirle sağlanmıştır?” şeklinde gelen sorularda bu uyarıyı dikkate alalım.
Kimi sevsem sensin.
Hangisini sevdiğini biliyor mu?
UYARI: “Kimi” sözcüğü cümlelerde farklı görevlerde kullanılabilir.
Buyurun, kimi aradınız? (Soru zamiri)
Kimi zaman kalbimin sesini dinlerim. (belgisiz sıfat)
Kimi kitap okuyor kimi de müzik dinliyordu. (belgisiz zamir)
- EK HALİNDEKİ ZAMİRLER
- İLGİ ZAMİRİ
İsim tamlamalarında tamlanan düşebilir. Bu durumlarda tamlananın yerini –ki eki alır. İşte bu –ki eki ilgi zamiridir. İlgi zamiri her zaman bitişik yazılır ve “bugünkü ve dünkü” sözcüklerinin dışında hiçbir ses uyumuna uymaz.
- Sizin sınavınız iyi, bizim sınavımız kötü sonuçlandı.
Sizinki iyi, bizimki kötü sonuçlandı.
- Onun tavırları rahatsız edicidir.
Onunkiler rahatsız edicidir.
UYARI: İlgi zamiri –ki ile sıfat yapan –ki birbiriyle karıştırılmamalıdır. Zamir olan -ki, tamlananın yerini alır. Sıfat yapan –ki ise sıfat tamlaması yapar. Sıfat yapan –ki’nin önünde genellikle –de bulunma hal eki bulunur.
Koltuğunki kırılmış dedi. —–Koltuğun ayağı—–zamir olan –ki
Telefondaki ses çok kötü bağırıyordu.—-Hangi ses? Sesi belirtiyor.—-sıfat yapan –ki
UYARI: İlgi zamiri olan –ki ile bağlaç olan ki de karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan ki her zaman ayrı yazılır. İki yargıyı birbirine bağlar. Genellikle de çekimli fiillerden sonra gelir.
Seni aramadım ki telaşlanmayasın. —bağlaç
Süpürgeninki nereden alınacak? —- ilgi zamiri
- İYELİK ZAMİRİ
İsim tamlamasında tamlananın kime veya neye ait olduğunu gösteren eke iyelik eki denir. Bu ekin yaptığı göreve de iyelik zamiri adı verilir.
Yani aslında iyelik eki, tamlanan eki ve iyelik zamiri ifadeleri aynı şeyi karşılar. Yani bunlar isimlere eklenerek onları neye, kime ait olduklarını belirten eklerdir.
1. tekil kişi iyelik zamiri: -m—-saat-im (benim)
2. tekil kişi iyelik zamiri: -n—-hayat-ın (senin)
3.tekil kişi iyelik zamiri: -ı,-sı—anahtar-ı (onun)
1.çoğul kişi iyelik zamiri:-miz—-kardeş-imiz (bizim)
2. çoğul kişi iyelik zamiri: -niz—oyun-unuz (sizin)
3.çoğul kişi iyelik zamiri: -i/-leri—aile-leri (onların)
Sevgisini dağlara yazdı.
Kapını çalan benim.
“Yokluğun cehennemin öbür adıdır
Üşüyorum kapama gözlerini”