Koşuk ve destana geçmeden önce İslamiyet öncesi Türk şiiri hakkında kısa bir bilgi vermek gerek.
- İslamiyet öncesi Türk edebiyatı sözlü bir gelenekti.
- Türkler atlı ve göçebe bir yaşayışa sahipti.
- Göktanrı, Maniheizm ve Budizm’in etkisi görülür.
- Şairlere ozan, baksı, kam, şaman veya oyun adı verilirdi. Bu şairler hem din adamı, hem hekim, hem kâhin hem de şairlik yapıyorlardı.
- Şiirler kopuz eşliğinde özel ezgiyle söyleniyordu.
- Şiirler; şölen, sığır veya yuğ adı verilen törenlerde söylenirdi.
- Türkçenin yabancı etkilere en uzak olduğu dönemdi. Dil öz Türkçeydi.
- Ölçü, hece ölçüsüdür.
- Nazım birimi dörtlüktür.
- Daha çok yarım uyak kullanılmıştır.
- Bu dönemde doğa, kahramanlık, ölüm gibi temalar işlenmiştir.
- Sav, sagu, koşuk, destan bu dönemin ürünleridir.
- Bilinen ilk şairimiz, Uygur şairi Aprınçır Tigin (Aprın Çor Tigin)’dir
- Bu döneme ait örnekler Divanü Lügati’t-Türk adlı eserde yer alır.
SAGU
- Toplumda sevilen, sayılan, bilinen birinin; özellikle kağan veya komutanın ölümü üzerine söylenen; kişinin savaşlardaki başarıları ve ona duyulan sevgiyi, iyiliğini, dürüstlüğünü, ahlakını işleyen yas şiirleridir.
- Yuğ adı verilen cenaze törenlerinde söylenirdi.
- Dörtlükler halinde ve yedili hece ölçüsüyle söylenirdi.
- Uyak şeması aaab-cccb….şeklindeydi.
- Bilinen ilk sagu “Alp Er Tunga Sagusu”dur. Alp Er Tunga, Saka Türklerinin sevilen komutanı ve büyük bir devlet adamıdır. Bazı kaynaklarda, İran destanı olan Şehname’de adı geçen Efrasiyab’ın Alp Er Tunga olduğu bilgisi mevcuttur.
- Sagu’nun halk edebiyatındaki karşılığı “ağıt”, divan edebiyatındaki karşılığı ise “mersiye”dir. Bu üçü de bir devlet adamı, kahraman veya toplumca sevilen birinin ölümüne duyulan üzüntüyü anlatırken günümüzde sevdiğimiz herhangi birinin ölümü üzerine de ağıt yakılmaktadır.
KOŞUK
- Av töreni olan sığır ile av dönüşü yapılan kurban törenleri olan şölenlerde söylenen şiirlerdir.
- Aşk, doğa, kahramanlık konuları işlenirdi.
- Dörtlük ve hece ölçüsü ile söylenirlerdi.
- Hecenin 7’li,8’li ve 11’li hece ölçüsü kullanılmıştır.
- Uyak şeması genellikle aaaa-bbba-ccca… şeklindedir.
- Koşuk, halk edebiyatındaki koşmanın ilk hali sayılabilir.
- İşlediği tema bakımından da divan edebiyatındaki gazele benzer.