İSİMLER

Varlıkları, kavramları, durumları…  karşılayan sembollere, kelimelere “isim/ad” denir.

A)VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR

1)Cins İsim (Tür adı):

Aynı türden varlıklara verilen isimlerdir.

Balık, hamsi, masa, kuş, beşik, taş

Not: Cins isim varlığın, bazen birini, bazen de hepsini karşılar.

Ağacı kesmişler. (Bir tek ağaç)

Ağaç yaşken eğilir. (Bütün ağaçlar)

Not: Cins isimler, bazen özel isim olarak kullanılabilir.

Kaya Bey geldi. 

Boncuk bugün rahatsız görünüyor.

2)Özel İsim:

Tek bir varlığı karşılayan isimlerdir.

İstanbul, Fenerbahçe, Tercüman, Türkçe, Aksiyon

Not: Özel isimlerin ilk harfi büyük olur.

B)VARLIKLARIN OLUŞLARINA/NİTELİKLERİNE GÖRE ADLAR

1) Somut İsim:

Duyu organlarımızın herhangi biriyle algılayabildiğimiz kavramların isimleridir.

Taş, yıldırım, su, bulut, hava, elektrik…

2) Soyut İsim:

Duyu organlarımızla algılayamadığımız kavramların isimleridir.

Sevgi, kin, nefret, akıl, erdem, melek, cin…

C)VERİLDİĞİ VARLIĞIN SAYISINA GÖRE İSİMLER

1)Tekil İsim:

Sayı bakımından tek varlığı karşılayan isimlerdir.
Ev, insan, çiçek

Not: Sayılamayan varlıkların isimleri de tekil isim sayılır.

Un, şeker, su

2)Çoğul İsim:

Sayı bakımından birden fazla varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul eki alırlar. (-ler, -lar)

evler, insanlar, çiçekler

3)Topluluk İsmi:

Görünüşte tekil olduğu halde, birden fazla varlığı ifade eden isimlerdir. Çoğul eki almadan çokluk bildirirler.

Halk, ordu, orman, sürü, meclis, deste

Not: Topluluk ismi gibi görünen bazı isimler tekil isim olabilir.

Sınıf olarak sinemaya gittik. (Topluluk)     

Sınıfı süsledik. (Tekil)

D) YAPISINA GÖRE İSİMLER

1 ) BASİT İSİM

 Hiçbir yapım eki almamış, kök halindeki isimlerdir.

Kuş, saksı, çocuk, tepsi, sağ, aile,ruh…

2) TÜREMİŞ İSİM

Yapım eki alarak yeni bir kavramı oluşturan isimlerdir. İsimler iki şekilde türetilir: Ya fiilden isim ya da isimden isim şeklinde.

1. İsimden İsim Türetme: İsim kök veya gövdesine isimden isim yapma ekleri getirilerek yapılır.

                      göz-cü, kapı-cı, balık- çıl, tuz-lu, su-suz…

• Fiilden İsim Türetme: Fiil kök veya gövdesine fiilden isim yapma eki getirilerek yapılır.

                   Sev-gi, bit-gi, süpür-ge, kaç-ak, koru-y-ucu…

 3) BİRLEŞİK İSİM: iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu isimlerdir.

    Yapboz, imambayıldı, bilirkişi, bilgisayar, akşamsefası, pazartesi,civciv,Kızılay

İSİM ÇEKİM EKLERİ

1. ÇOKLUK EKİ (-LAR/-LER):  Bu ek, ismin karşıladığı nesnenin sayısının birden çok olduğunu ifade eder.

                      İnsan-lar değilse de kelebek-ler özgürdür.

O şehirde gene şarkı-lar söyleniyordur

                        Karşılık görmemiş sevgi-ler üstüne

Not: Çokluk eki farklı anlam ve görevler için kullanılabilir.

-ler: “Çokluk” bildirir. (Evler)

-ler: “Soy” anlamı katabilir. (Osmanlılar)

-ler: “Aile” anlamı katabilir. (Aliler bize geldi.)

-ler: “Abartma” anlamı katabilir. (Ateşler içindeydi.)

-ler: “Saygı” anlamı katabilir. (Müdür Beyler gelmedi.)

-ler: “Benzerlik” anlamı katabilir. (Fatihler, Yavuzlar)

-ler: “Küçümseme, Alay” anlamı katabilir. (Küçük Beyler yine neredeydiler?)

-ler: “Her”, “Süreklilik” anlamı katabilir. (Sabahları yürürüm.)

-ler: “Yaklaşık” anlamı katabilir. (Beş yaşlarındaydım.)

-ler: “Sahip olanın çokluğu”nu bildirebilir. (Evleri yıkılmış.)

• İYELİK EKLERİ

            İsmin karşıladığı nesnenin bir kişiye veya bir nesneye ait olduğunu ifade eden çekim ekidir.  İyelik ekleri bir nesnenin «ben, sen, o, biz, siz, onlar» şahıslarına ait olduğunu ifade etmek için o nesneyi karşılayan ismin sonuna getirilen eklerdir.

            İsim tamlamalarında tamlanan ekidir.

1. tekil kişi iyelik eki: -m—-kalb-im (benim)

2. tekil kişi iyelik eki: -n—-çanta-n  (senin)

3.tekil kişi iyelik eki: -ı,-sı—ev-i  (onun)

1.çoğul kişi iyelik eki:-miz-sevgi-imiz (bizim)

2. çoğul kişi iyelik eki: -niz—savaş-ınız (sizin)

3.çoğul kişi iyelik eki: -i/-leri—aile-leri (onların)

Başım ağrıyor.

Elbisen çok güzel.

Fenerbahçe’nin golü, yılın golü seçildi.

Vatanımız sağ olsun.

Yolda arabanız bozulmuş, öyle mi?

Bu soruyla kafaları karışmış.

• İSMİN HALLERİ

İsmin halleri, ismin diğer kelimelerle ilişkisi sırasında içinde bulunduğu durumdur. İsimleri çeşitli ilişkiler için çeşitli hallere sokan eklere hâl ekleri yani durum ekleri denir. İsmin beş hali vardır.

• YALIN HÂL: İsmin karşıladığı nesne ve kendisine bağlı olan isim dışında hiçbir ilişki ifade etmeyen halidir. İsmin teklik, çokluk ve iyelik şekilleri yalın haldir.

             Bana bir gül ver.

            Bu aşk burada biter, iyi günler sevgilim

             ve ben çekip giderim bir nehir akıp gider

• BELİRTME HALİ (-i): İsmi, kendisine etki eden geçişli bir fiile bağlayan haldir. –i hali olarak da bilinir. Belirleme, yapma anlamını bildirir. «neyi» sorusuna cevap verir. Cümle içinde belirtili nesne görevinde bulunur.

Aşk-ı sandıklara kaldırdım.

            Elimde sükutun nabzın-ı dinle

Dinle de gönlüm-ü alıver gitsin.

• YÖNELME HALİ (-e):   yaklaşma, yönelme ifade eden fiillere bağlanır. Yaklaşma hali de denir. Cümle içinde daha çok dolaylı tümleç görevindedir. «neye, kime,nereye,kaça»gibi sorulara cevap verir.

gözlerin gözlerime değince

           felaketim olurdu ağlardım.

Telefona uzun uzun baktı, ahizeyi eline aldı, sonra vazgeçip kapıya doğru gitti, sokağa çıktı ve gözden kayboldu.

UYARI

Her –a/-e eki yönelme hal eki değildir.

İstek kipi –e:   başla-y-a-y-ım

Zarf-fiil eki -e:  de-y-e  (diye)

                         koş-a koş-a

İsimden fiil yapma eki –e:  kan-a ,yaş-a

• BULUNMA HALİ (-de): kalma, bulunma anlamları bildirir. Fiilin meydana geldiği yeri veya zamanı gösterir. Böylece bir bulunma ifade eden haldir.

Gözlerimde donmuş iki damlasın.

Arama hiç başka yerde

                         Bende gülüm aşk dediğin

UYARI: Bu ek, bağlaç olan «de» ile karıştırılmamalıdır. «de» bağlacı cümleden çıkarıldığında anlam bozulmaz, sadece daralır.  Ek olan –de çıkarılınca anlam bozulur.  Bağlaç  ayrı, ek bitişik yazılır.

  Beyoğlu’nda gezersin, gözlerini süzersin…..bulunma hal eki

  Sen de git sen de unut…………de bağlacı

• AYRILMA HALİ (-den):  Genellikle uzaklaşma, ayrılma ifade eder. Çıkma, yer, köken,başlama, yokluk, vasıta, tarz gibi anlamları da vardır. «neyden, kimden, nereden» gibi sorulara cevap verir.

                        Daha benden ayrılmadan başka sevgili buldun.

Karanlıktan, aydınlığa bilmem nasıl çıkar bu deli sevda.

UYARI: Bulunma ve ayrılma hal ekleri bazı durumlarda kalıplaşmıştır ve yapım eki görevinde kullanılmıştır.

    İçten davranışlar sergiledi.

    O, sürekli, toptan alışveriş yapar.

    Sınıfın gözde öğrencisiydi.

4. İLGİ EKLERİ

            İsim tamlamalarında tamlayanın aldığı ektir.

                  Aslı’nın anne-si

                      ilgi eki      iyelik eki

Ben-im hayatım

Sen-in dünyan

• VASITA EKİ: (-la, -le)

«ile» edatının bitişik yazılan şeklidir. Ünsüzle biten sözcüklere «–le» , ünlü ile biten sözcüklere «-yle» şeklinde eklenir.  Cümle içinde araç, vasıta, birliktelik durum gibi farklı anlam ilişkileri kurar.

Davarları mavi boyayla boyamış.

Oraya bir  arkadaşla gideceğiz.

• EŞİTLİK EKİ (-ce):

İsim veya isim soylu sözcüklere eklenerek cümle içinde benzerlik, bakımından, görecelik, durum, zaman gibi çeşitli anlam ilgileri kurar.

 Yeliz boyca bizden uzun.

Sınıfça aldık bu kararı.

Kardeşçe yaşayalım.

• EK FİİL:

İsimlere, isim soylu sözcüklere gelerek isimleri yüklem yapan eklerdir.

 Yemek çok acı-y-dı.

Bu işi yapan bizim sınıf-mış.

• KÜÇÜLTME EKİLERİ:

İsimlerde küçültme “-cek, -cik, -ceğiz” ekleri ile yapılır. Bu ekler isme farklı anlamlar katabilir.

Kulübecik, yüksek binaların arasında kalmıştı. (küçültme)

Kuzucuk nereye gitti?  (sevgi)

Kadıncağız yere düştü. (acıma)

UYARI: Küçültme ekleri, bazen kalıplaşarak yapım eki olur. Eklendiği sözcüğe küçültme anlamı katmaz da yeni bir kavramı karşılar.

Çocuğun bademcikleri iltihaplanmış.

Tarlalar gelinciklerle doluydu.

İSİM TAMLAMALARI

En az iki ismin yan yana gelerek anlamca birbirini tamamlamasıyla tek bir kavramı anlattığı söz grubudur. Tamlamalarda adlara belirginlik kazandırılır. Bir isim tamlaması tamlayan ve tamlanandan oluşur. Birinci sözcüğe tamlayan ikinci sözcüğe ise tamlanan adı verilir.

   dünyanın       +          yükü

  tamlayan                    tamlanan

       sevinç        +          gözyaşları

      tamlayan                tamlanan

İsim tamlamaları üçe ayrılır.

1. BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI

 Hem tamlayan hem de tamlananın ek aldığı tamlamadır.

    İsim + tamlayan eki    + isim + tamlanan eki

                        Ev-in çatı-sı

                       Ben-im çocuk-um

                      Sena-nın kalp-i

• BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI

  Sadece tamlananın ek aldığı tamlamadır. Anlam tam olarak belirgin değildir.

İsim-   +    isim-tamlanan eki

çiçek ev-i

Dağ koku-s-u

• ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI

En az üç ismin bir araya gelerek oluşturduğu tamlamadır. Bir isim tamlaması başka bir isimle veya başka bir isim tamlamasıyla isim tamlaması oluşturur.

Köy evi-nin duvar-ı

Çocuk şarkıları-nın  nota defter-i

Belirtisiz isim tamlaması   belirtisiz isim tamlaması

İSİM TAMLAMALARININ ÖZELLİKLERİ

1. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan zamir olabilir.

                        sizin projeniz

• İsim tamlamalarında tamlanan zamir olabilir.

                        elbisenin şurası

• İsim tamlamalarında tamlayan da tamlanan da zamir olabilir.

             şunun şurası

              kimin nesi

• İsim tamlamalarında tamlayanın zamir olduğu durumlarda anlam belirsizliği yaşanmayacaksa tamlayan düşebilir.

             (benim) ailem

              (senin) kardeşin

             (bizim)  ilkemiz

• İsim tamlamalarında bir tamlayan birden fazla tamlananı tamlayabilir.

            çiçek-in yaprak-ı,  dal-ı,   kök-ü

       tamlayan  1.tamlanan 2.tamlanan  3. tamlanan

• İsim tamlamalarında birden fazla tamlayan tek bir tamlanana bağlanabilir.

               Teyzem-in, dayım-ın, annem-in   para-sı

          1. Tamlayan  2. tamlayan         3. Tamlayan  tamlanan

• İsim tamlamalarında tamlayan bir sıfat tarafından nitelenebilir.

            kırık   cam-ın   parçalar-ı

            sıfat tamlayan    tamlanan

Bu örnekte kırık olan camdır, parçaları değildir. Kırık sıfatı sadece cam sözcüğünü yani tamlayanı niteler.

• Bir isim tamlamasında tamlanan bir sıfat tarafından nitelenebilir.

            araba-nın  sağ  kapı-sı

           tamlayan     sıfat tamlanan

 Bu örnekte sağ tarfta olan kapıdır, yani tamlanandır. Sağ sözcüğü tamlananı nitelemektedir.

• Hem tamlayan hem de tamlanan ayrı ayrı sıfatlar tarafından nitelenebilir.

                eski  film-in   renksiz  görüntü-sü

           sıfat tamlayan  sıfat     tamlanan

1. İsim tamlamalarında bir sıfat, tamlamanın tümünü niteleyebilir.

        eski    İran halısı

        sıfat  belirtisiz isim tamlaması

            Yukarıdaki örnekte ise İran halısı tek bir şeyi ifade ediyor ve bunun da eski olduğu belirtiliyor. Yani «eski» sıfatı, İran veya halıyı değil, ikisini birden İran halısını niteliyor.

1. İsim tamlamalarında tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir.

             kırıklar-ı-nı aldırdım kalbim-in

            tamlanan                tamlayan

1. Tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcükler girebilir.

            Perdenin yırtılıyordu ucu.

            tamlayan              tamlanan

1. Belirtisiz isim tamlamaları bir sıfat tamlamasının tamlayanı olabilirler.

            vişne çürüğü   elbise

            sıfat           isim

            Avrupa şampiyonu  Süreyya

            sıfat                   isim

            Birinci örnekte vişne ve çürük isimleri belirtisiz isim tamlaması oluşturmakla beraber elbise ismini niteleyen bir sıfat görevinde kullanılmışlardır.

            İkinci örnekte ise Avrupa ve şampiyon isimleri bir belirtisiz isim tamlamasıdır ve Süreyya’yı nitelemiştir.

1. Belirtili isim tamlamalarında tamlayan eki yerine bazen –den ayrılma hal eki getirilerek de tamlama oluşturulabilir.

 aşağıdakiler-den hangisi

 insanlar – dan bazıları