Yüklemdeki fiilin özneyle ve nesneyle olan ilişkisine fiilin çatısı denir. Bundan dolayı öznesine göre ve nesnesine göre olmak üzere ikiye ayrılır.
Çatı, sadece yüklemi çekimli fiil olan cümlelerde aranır. Yani yüklemi isim ve isim soylu olan cümlenin çatısına bakılmaz. Yani isim cümlelerinde çatı aranmaz.
- ÖZNESİNE GÖRE FİİLLER (ÖZNE- YÜKLEM İLİŞKİSİ)
Öznenin yüklemi yapma şekline göre olan, fiille ilişkisidir.
Dörde ayrılır:
- ETKEN FİİL: Bu fiillerde eylemi yapan bellidir. Fiilin bildirdiği işi yapan aktif bir özne vardır. Özne gerçek veya gizli bir özne olabilir. Yani gizli özne de aktif sayılır. Bu fiiller diğer çatı eklerinden hiçbirini almazlar.
Çocuklar durmadan test çözüyorlar.—-Çözen kim?—çocuklar
Kalabalık birden caddeyi doldurdu.—–Dolduran ne?—-kalabalık
Ne yapacağını, nereye gideceğini bilmiyordu.—–bilmeyen kim? —O (gizli özne)
- EDİLGEN ÇATI: Eylemi yapan belli değildir. Edilgen çatıda eylem bir başkası tarafından yapılmıştır. “-n, -l” çatı eklerini alır. Özne aktif değil, pasiftir. Eylemden etkilenir. Edilgen çatılı eylemlerin öznesi gerçek değil “sözde özne”dir.
Durmadan test çözüldü.——-Çözen kim? Belli değil.
Cadde birden dolduruldu.—–Dolduran kim? Belli değil.
Ne yapacağı nereye gideceği bilinmiyordu.——-Bilmeyen kim? Belli değil.
UYARI: Edilgen çatılı eylemde sözde özne, etken çatılı fiilde nesne olur. Örneğin;
Sınav kâğıdımı komisyon incelemiş.
Nesne Özne yüklem
Sınav kâğıdım incelenmiş.
Sözde özne yüklem
UYARI: Edilgen çatılı fiillerde “ tarafından, -ca/ -ce” şeklinde kurulan yapılar vardır. Özne orada gizlidir. Biz bunlara örtülü özne denir. Ancak buna rağmen fiil yine de edilgen olur. Bu yapıdaki ögeler özne değil, zarf tümleci olurlar.
Sınav kâğıdım komisyon tarafından incelendi.
Sözde özne zarf tümleci yüklem
(örtülü özne)
Karar, öğretmen kurulunca alındı.
Sözde özne Zarf tümleci yüklem
(örtülü özne)
UYARI: Yüklemi geçişsiz-edilgen çatılı cümlelerde özne yoktur. Yani sözde özne de yoktur. Türkçede öznesiz cümlenin tek istisnası budur.
Hafta sonu uzun bir yolculuğa çıkılmış.
Geçen yaz Avrupa’ya gidildi.
Sabaha karşı yola düşülmüştü.
- DÖNÜŞLÜ ÇATI: Öznenin hem işi yaptığı hem de yaptığı işten etkilendiği çatıdır. Edilgen fiillerin aldığı “-n, -l” eklerini dönüşlü fiiller de alırlar. Ancak edilgen çatıdan farkı öznenin belli olmasıdır. Dönüşlü çatılı fiilde kendi kendine yapılma anlamı vardır.
Askerden dönen oğlunu görünce çok sevindi. (Sevmek işini yapan da kendi etkilenen de)
Jale, akşamki düğün için çok süslenmişti.
Sonunda çok sevdiğim işimden ayrıldım.
Yaptığın uzun ve kirli yolculuktan sonra yıkanmışsın.
UYARI: Dönüşlü fiille edilgen çatılı fiil karıştırılmamalıdır. Edilgen fiilde özne sözde öznedir ve eylemi başkası yapar. Ancak dönüşlü fiillerde eylemi gerçek özne yapar, yani eylemi yapan bellidir. Eylemden etkilenen de aynı kişidir. Şöyle basit iki örnek verirsek sanırım daha iyi anlaşılacaktır : “Annem tarandı.” cümlesinde “tarama” işini yapan annedir. Yani anne kendi kendine taranabilir. Taranınca da etkilenen, saçı düzelen yine kendisidir. Ancak “Kuzu tarandı.” cümlesinde kuzu “tarama” işini yapabilecek özellikte değildir. Kuzuyu başkası taramıştır ve bu işi kimin yaptığı da belli değildir. Bu nedenle ilk örnekteki “tarandı” dönüşlü çatı, ikinci cümledeki “tarandı” ise edilgen çatılıdır. Aşağıdaki tabloda yer alan örnekleri de inceleyelim.
| DÖNÜŞLÜ ÇATI | EDİLGEN ÇATI |
| Ayşe odasında süsleniyordu. | 23 Nisan için sınıf süsleniyordu. |
| Söylediklerine çok alındım. | Hava alanından bir saat sonra alındım. |
| Bu olaydan dolayı annesi ona çok söylendi. | Bize sizi burada beklememiz söylendi. |
| Madenden çıkınca hemen yıkanmış. | Çamaşırlar akşamdan yıkanmış. |
UYARI: Özne insan dışı bir varlıksa “-n,-l”çatı eklerini alan, genellikle doğa olaylarını bildiren fiillerin çatısı dönüşlü değil, etken kabul edilir.
Sonbahar gelmeden yapraklar döküldü.
Kasabanın yolu biraz ileriden üçe ayrılır.
- İŞTEŞ ÇATI: Fiilin birden fazla özne tarafından yapıldığını bildiren çatıdır. “-ş,-leş” çatı eklerini alarak oluşur. Bir işin karşılıklı veya birlikte yapıldığı anlamı verir.
Onunla lisede tanışmıştık.—-karşılıklı
Onunla uzun yıllar mektuplaştık.—-karşılıklı
Satış işlemleri için sonunda anlaştık. —-karşılıklı
Sokakta küçük küçük çocuklar koşuşturuyordu.—–birliktelik
Durakta otobüs için saatlerce bekleştik. ——birliktelik
Daldaki kuşlar durmadan ötüşüyor.—–birliktelik
Cenazede bütün aile ağlaştık.—–birliktelik
UYARI: Birden çok öznesi olan her fiil işteş değildir. İşteşlik için birden çok özne değil de tek bir öznede birden fazla kişinin olması gerekir.
Öğrenciler amaçlarına ulaştılar——işteş değil, etken.
Buraya birkaç polis geldi.——–işteş değil etken.
Mahalleli buraya toplaştı.——birliktelik anlamı var, işteş.
UYARI: Bazı fiiller “-ş” ekini almamalarına rağmen, işteşlik anlamı verebilirler. Bunlara “anlamca işteş fiil” denir. Bu eylemler “ karşılıklı yapma” anlamı verir: savaşmak, barışmak, güreşmek, yarışmak…
Kardeşler bu bayramda barıştılar.
Şu anda Yusuf ve Hasan güreşiyorlar.
Ödülü almak için bütün sınıf yarıştı.
- NESNESİNE GÖRE FİİLLER (NESNE- YÜKLEM İLİŞKİSİ)
Fiiller, nesne alıp almama durumlarına göre ikiye ayrılır. Bunlara geçişli veya geçişsiz fiil denir. Bir de bu fiillere bazı ekler getirilerek nesne alma durumu değiştirilebilir ki onlara ettirgen veya oldurgan çatılı fiil adı verilir. Yani nesnesine göre çatı dörde ayrılır.
- GEÇİŞLİ FİİL: Nesne alabilen fillere denir. Yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorulduğunda cevap alınabiliyorsa o fiiller geçişli çatılıdır. Bunlar aslına iş (kılış) fiilleridir. Yani fiilden etkilenen bir öge vardır.
Çocuk annesinin elini hemen tuttu.—Neyi tuttu?—annesinin elini— geçişli
Sonunda eve bir televizyon aldı.——Ne aldı?—–televizyon—-geçişli
Hiç bekletmeden içti.—–Neyi içti?—-onu—geçişli
UYARI: Fiilin geçişli olabilmesi için ille de cümlede bir nesne olmasına gerek yoktur. Cümlede belki de bir nesne yoktur ama fiil nesne alabilecek özelliğe sahipse o fiil geçişlidir.
Akşam saatlerinde güzelce süpürmüş.—–Neyi süpürmüş? Onu—-geçişli
Bütün bir yıl bıkmadan usanmadan aradım.—-Neyi aradım? Onu—geçişli
- GEÇİŞSİZ FİİLLER: Öznenin yaptığı işten etkilenen bir varlığın olmadığı, yani nesne alamayan fiillerdir. “Neyi, kimi, ne” sorularına cevap almazlar. Bu fiiller, “durum ve oluş” fiilleridir.
Kemal Sunal fiillerine herkes güler. –Neyi güler? Cevap yok— geçişsiz
Gözündeki şişlik gittikçe büyüyor.—Neyi büyür? Onu büyür.—Bir cevap olamaz-geçişsiz
Koşarak geldi ve koltuğa oturdu.
Bu çocuk öğlene kadar yatar.
UYARI: Bazı fiiller, kullanıldığı cümleye ve yere göre bazen geçişli, bazen de geçişsiz olabilirler.
Uzun saçlı adam kapıyı çaldı.—-Neyi çaldı? Zili- geçişli
Zil durmadan çaldı.—–Neyi çaldı? Cevap yok.—-geçişsiz
Yüz metreyi on saniyede koştum.—-Neyi koştum?—Yüz metreyi—geçişli
Hırsızın peşinden epeyce koştum.—Neyi Koştum? Cevap yok—geçişsiz
- ETTİRGEN FİİL: Geçişli fiillerin “-r, -t, -dır” ekleriyle tekrar geçişli hale getirilmesidir. Kısacası fiilin geçişlilik derecesinin arttırılmasıdır. Bu fiillerde başkasına yaptırma anlamı vardır.
Çocuk bir bardak sütü hemen iç-ti.——geçişli
Anne çocuğa sütü iç-ir-di.——-ettirgen
Öğretmen kitaptaki metni oku-du.—–geçişli
Öğretmen kitaptaki metni öğrencilere oku-t-tu—-ettirgen
Çöz- —-Neyi? Onu—geçişli
Çöz-dür- — Neyi? Onu—-ettirgen
- OLDURGAN FİİL: Geçişsiz fiillerin”-r,-t,-dır” ekleriyle geçişli hale getirildiği fiillerdir.
Gül—–Neyi? Cevap yok.—-geçişsiz
Gül-dür—-Neyi? Onu—-Artık geçişli olduğu için oldurgan
Otobüs kaçtı——-Neyi? Cevap yok.—geçişsiz.
Otobüsü kaç-ır-dı——Neyi? Otobüsü— oldurgan
UYARI: Bazı fiiller oldurgan eklerini aldıklarında köklerinde ses değişimleri olabilir. Bunlar çok azdır.
Git-tir——götür-
Gel-tir——-getir-
Kalk-tır—– kaldır-
UYARI: Bir fiil hem oldurgan hem ettirgen çatı eklerini aynı anda alabilir.
Gül—–geçişsiz
Gül-dür—–oldurgan
Gül-dür-t——ettirgen