Bütün sözcük türleri gibi fiiller de yapılarına göre ayrılır. Fiillerin anlamlı en küçük yapısına kök denir. Bazen ortak kökler de olabilir. Ortak kökler hem fiil hem de isim olarak kullanılabilen yapılardır. Ortak kök sesteşlik değildir. Sesteşlikte sesler aynı ancak anlamlar farklıdır. Ortak kökte ise isim olan sözcük ile fiil olan sözcük anlamca birbirine bağlıdır.
Örneğin “yüz” sözcüğü sayı veya sima anlamlarında kullanılabilir ki bu, sesteşliktir. Ancak ”boya” sözcüğü hem bir yerin rengini değiştirmek eylemi hem de renk değişikliği için kullanılan malzeme anlamlarına gelir. Aralarında anlam bağı vardır. Bu nedenle ortak köktür.
Yapılarına göre fiiller üçe ayrılır:
- BASİT FİİLLER
Hiçbir yapım eki almayan kök halindeki fiillere basit fiil denir.
Oraya bu yoldan gideceksiniz.—--git-ecek-siniz (gelecek zamanın 2.çoğul kişi çekiminde. Yani yapım eki almamış. Basittir.)
Bu tarladaki bütün otları yolmalıyız. (Gereklilik kipi birinci çoğul kişi çekiminde. Yapım eki almamış. Basittir. )
- TÜREMİŞ FİİLLER
İsim veya fiil köklerine yapım eki getirilerek oluşturulan fiillere türemiş fiil denir. Türemiş fiiller iki şekilde olur:
- İsimden Türeyen Fiiller: İsimlere, fiil yapan ekler getirilerek oluşturulur.
Baş-la
Kan-a-
Yaş-a-
Yaş-lan-
Oyun-a-
Yön-el-
Kar-ar-
- Fiilden Türeyen Fiiller: Fiillere, fiil yapan ekler getirilerek oluşturulur.
İç-ir-
Gül-dür-
Boya-t-
Çık-ar-
Çık-ar-ıl-
- BİRLEŞİK FİİLLER
Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fillere birleşik fiil denir. Bir ad ile bir yardımcı fiil; iki ayrı fiil şeklinin ya da ad soylu bir veya birden çok kelime ile bir fiilin birleşmesinden oluşan ve tek bir kavrama karşılık gelen fiillerdir.
Yapılışlarına göre üç grupta incelenebilir:
- Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller: Birden çok sözcüğün gerçek anlamlarından uzaklaşarak diğer sözcüklerle kaynaşmasıyla oluşur. Bu gruba daha çok deyimler girmektedir.
Göze gir-
Beti benzi at-
Kanat ger-
Kabak çiçeği gibi açıl-
Başvur-
Vazgeç-
Dili dolan-
- Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller: İsim soylu bir sözcükle “etmek, eylemek, olmak, kılmak, bulunmak, buyurmak” yardımcı eylemlerinin bir araya gelmesiyle oluşturulur. En yaygın kullanılan yardımcı fiiller “et- ve ol-“dur.
Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiillerde asıl anlam, isimdedir.
Cümlenin ögeleri bulunurken “isim+ yardımcı fiil” , tek öge olarak kabul edilir.
Öğretmenin bu davranışına itiraz ettik.
Bütün üyeler toplantıda hazır bulunmuştu.
Haberi alınca çok mutlu oldum.
Babama bunu yapmayı mecbur kıldı.
Bu çocuğu sonunda evlat edindiler.
UYARI: Yardımcı eylemle kurulan birleşik fiillerde herhangi bir ses olayı varsa sözcükler bitişik yazılır, ses olayı yoksa ayrı yazılır. Aksi halde yazım yanlışı olur.
Bunca sıkıntıdan sonra ülkeyi terk etti.——Ses olayı yok—-Ayrı yazılır.
Uyanmıyor ama her şeyi hissediyor.—-his + et—-ünlü türemesi….Bitişik yazılır.
UYARI: “ol-,et-,bu,-kıl-“ sözcükleri asıl eylem olarak da kullanılabilirler. Yargıyı tamamen kendi üzerlerine çektiklerinde yardımcı fiil değil asıl fiildir.
Bu yıl onun bir çocuğu daha oldu.
Yemekten sonra cuma namazı kılındı.
Onu yıllar sonra yeniden bulmuşum.
Bu halı sence ne eder?
- KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER
İki fiilin kaynaşmasıyla oluşan birleşik fiillerdir. Bu tür fiiller, herhangi bir fiil ile özel bir fiilin bir arada kullanılması ile oluşur.
Sözcükler her zaman bitişik yazılır.
Fiil + fiil = birleşik fiil
- Yeterlilik Fiili: Herhangi bir fiile “-ebilmek” yardımcı fiili getirilerek yapılır. “Yeterlilik, gücü yetme, yapabilme” anlamı verir. Bunların yanında “izin,olasılık,rica” gibi anlamları da karşılar.
Çocuklar bu yaşta keman çalabilirler. (yeterlilik)
Bu programı ben hazırlayabilirim. (gücü yetme)
Okuldan sonra arkadaşlarla biraz dolaşabilir miyim?(izin)
Başbakan yarın burayı ziyaret edebilir. (ihtimal)
UYARI: Yeterlilik fiilinin olumsuzuna dikkat etmemiz gerekir. Çünkü “-ebilmek” yapısı olumsuz çekimlerde kaybolur.Asıl fiilden sonra “–e-me/ -a-ma” şeklinde önce “-ebilmek”teki ünlü ve olumsuzluk eki gelir.
İç-ebil-mek———iç-e-me-mek
Duy-abil-mek—–duy-a-ma-mak
Sana mektup yazabilirim————- Sana mektup yazamam.
- Tezlik Fiili: Herhangi bir fiile “-ivermek” yardımcı fiilinin getirilmesiyle oluşur. Fiile tezlik, çabukluk anlamı verir. Bunun dışında “ rica-istek, beklenmedik bir durumla karşılaşma, sitem” gibi anlamlar katar.
Malları raflara yerleştiriverdi.——çabukluk
Şu faturaları ödeyiver—–rica, istek
Sokağın köşesinden önüme fırlayıverdi.——beklenmedik bir durumla karşılaşma
Toplantıda beni azarlayıverdin. ——sitem
Şu telefona bakıver canım—-önemsizlik
Tezlik fiilinin olumsuzu yapılırken olumsuzluk ekleri yardımcı fiile de yardımcı fiilden önceki sözcüğe de gelebilir.
Bakıverdi—-bakmayıverdi /bakıvermedi
Ödeyiver—–ödemeyiver/ödeyiverme
- Sürerlilik Fiili: Bir fiile “-edurmak, -egelmek, -ekalmak” yardımcı fiillerinin getirilmesiyle oluşur. Bu fiilde, eylemin sürdüğü, devam ettiği anlamı vardır. Cümleye eylemin devam ettiği, şaşırma” gibi anlamlar da katar.
Sen gidedur, ben yetişirim.
Bakakalırım giden geminin ardından.
Onu hiç beklemezken çıkageldi.
- Yaklaşma Fiili: Asıl fiilin “-e” zarf fiil biçimi üzerine “yaz-“ yardımcı fiilinin getirilmesiyle oluşur. “Az kalsın gerçekleşecek olma, gerçekleşmeye çok yaklaşma” anlamı verir. Sınırlı kullanımı vardır. Bu fiilin olumsuzu yoktur. Ayrıca bu fiille birlikte “neredeyse, az kalsın” gibi sözcüklerin kullanılması anlatım bozukluğuna sebep olur.
Kadın kaldırımda yürürken düşeyazdı.
Dolmuş yanımdan geçerken öleyazdım.
ÖNEMLİ NOT: Bazı kaynaklarda isteklenme birleşik fiil adı altında “ –esi gelmek, -eceği tutmak” yapılarının da kurallı birleşik fiil olduğu belirtilmektedir. Bunun dışında bazı birleşik fiiller, iki ayrı fiilin belirli kalıplar içinde bir araya gelip kaynaşmasıyla da oluşabilir. Aşağıdaki örnekler bunlara örnektir:
Akıp git-
Dalıp git-
Alıp ver-
Dolup taş-
Sayıp dök-
Kasıp kavur-
Göresi gel-
Söyleyeceği tut-