Sözcüklerin veya söz öbeklerinin cümledeki görevine öge denir. Cümlenin temel ve yardımcı ögeleri vardır. Temel ögeler özne ve yüklem; yardımcı ögeler ise nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümlecidir.
Cümle ögelerine ayrılırken izlenmesi gereken sıra aşağıdaki gibidir:
- Yüklem
- Özne
- Nesne
- Dolaylı tümleç
- Zarf tümleci
!!!UYARI!!!
Bütün ögeler için geçerli olan önemli bir uyarıda bulunalım: Cümlenin ögeleri bulunurken söz gruplarına çok dikkat etmeliyiz. Ögeler tek bir sözcükten oluşabildiği gibi, sözcük gruplarından da oluşabilir. Bu nedenle sözcük gruplarını iyice öğrenip doğru tespit etmeliyiz.
Kısa boylu hemşire, dahiliye servisinde yatan hastaya doktorun dozunu arttırdığı ilacı
ÖZNE DOLAYLI TÜMLEÇ BELİRTİLİ NESNE
akşama doğru enjekte etti.
ZARF TÜMLECİ YÜKLEM
1. YÜKLEM
Bir cümlenin temel unsurudur. Cümlede iş, oluş, hareket bildiren çekimli bir eylem ya da ek fiil alan isim soylu sözcüklerden oluşan; yargı, hüküm, sonuç bildiren ögedir. Yüklem tek başına bir cümle olabilir ancak yüklemsiz bir cümle olmaz.
İsim ve fiil olmak üzere iki çeşit yüklem vardır.
Kurallı bir cümlede yüklem, cümlenin sonunda bulunur.
Onu görmek için buraya geldim……fiil yüklemi
Çocuğun çorapları mavidir…..isim yüklemi
!!! UYARI !!!
Bir eylem nasıl ki tek başına değil de zaman ve kişi eki aldıktan sonra cümle içinde yüklem yapıyorsa bir isim de ek fiil aldıktan sonra cümle içinde yüklem görevi yapabilir. Çünkü ek fiil isim ve isim soylu sözcüklerin sonuna gelerek onları belli bir yargıya bağlayıp yüklem yapan eklerdir.
- Bir iş, bir hareket, kısaca bir eylem bildiren sözcüklerin cümle içindeki görevi yüklemdir.
Kadın bütün gün camları sildi…………….iş
Çocuklar bahçede oyun oynuyorlar………hareket
Bahçedeki çiçekler açtı………..oluş
- İsim cümlelerinde iş, oluş, hareket bildirme yoktur. Bunlar yalnızca bir yargı bildirip yüklem olabilen sözcüklerle oluşan cümlelerdir.
!!!UYARI!!!
- Yüklem her zaman sonda olmayabilir, onu sadece cümle sonunda aramamalıyız. Devrik cümle olabilir yani yüklem başta da ortada da başka bir yerde de olabilir.
“Seviyorum seni ekmeği tuza banıp yer gibi.”
“Seni süzünce kendimi dinledim o gözlerde.”
- Birden çok özne aynı yükleme bağlanabilir. Bu durumdaki yükleme “ ortak yüklem” denir.
- Eksiltili cümlelerde yüklem zihinden tamamlanır ve ögeler öyle bulunabilir.
2. ÖZNE
Yüklemin ifade ettiği işi yapanı veren söz ya da söz öbekleridir.
Beş farklı özne vardır:
a) Gerçek Özne: Yüklemde bildirilen iş, oluş, hareketi yapan, yerine getiren kişi ya da varlıktır. Yükleme «yapan kim veya olan ne» soruları sorularak bulunur.
Kuşlar, gökyüzünde küme küme yol alıyorlardı. ( yol alan kim?)
Özne yüklem
Onu bana bu romanı tanıttı.
özne yüklem
b) Gizli Özne: Açıkça belli olmayan öznedir. Yüklemdeki şahıs ekinden anlaşılır. Gizli özne yargıyı yapanın belli olması açısından gerçek özne sayılır. Ancak cümlenin ögeleri bulunurken öge olarak gösterilmez.
Bunun sebebi sensin. (sebep olan kim?—Ali mesela)
Çok çalışkandı. (Çalışkan olan kim?….O.)
yüklem
Eve gidiyorum. (Giden kim? Ben.)
c) Sözde Özne (Yalancı Özne): Edilgen ve geçişli eylemlerin yüklem olduğu cümlelerde yükleme «ne, kim» soruları sorulduğunda cevap veren söz ya da söz öbekleridir. Bu cümlelerde işi yapan belli değildir. Sorulara yanıt veren söz ya da söz öbekleri eylemden etkilenen bir varlık ya da kavramdır; yani nesnedir.
Çocuğa yeni bir ayakkabı alındı. (Alan kim? Belli değil. Alınan ne? Yeni bir ayakkabı)
O sırada güzel bir şiir okunmuştu? (okuyan kim belli değil ama okunan ne? Belli.)
!!! UYARI !!!
Örtülü Özne: Edilgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde gerçek özne, -ce ekinin ve «tarafından, nedeniyle, yüzünden, etkisiyle» sözcüklerinin yardımıyla belirtilebilir.
Öneri kurulca kabul edildi.
Türk edebiyatının önemli eserlerinden Sinekli Bakkal, Halide Edip tarafından yazıldı.
Fırtınanın etkisiyle ağaçların dalları kırıldı.
ÖRTÜLÜ ÖZNE, CÜMLEDE ZARF TÜMLECİ GÖREVİNDEDİR.
d) Açıklamalı Özne: Asıl nesneyi açıklayan, belirgin kılan birliğe denir.
İçlerinden biri, Ali, gevezeliğiyle hemen dikkat çekiyordu.
Onlar, Neslihan’ın 25 öğrencisi, hep birlikte yemeye gideceklerdi.
3. NESNE
Öznenin yaptığı işten etkilenen ögeye nesne denir. Nesne sadece fiil cümlelerinde aranır. Nesne alabilen fiiller iş yani kılış fiilleridir. İsmin belirtme halini alıp almamasına göre iki çeşit nesne vardır.
- Belirtili Nesne: Nesne, öznenin yaptığı işten etkilenen varlıktır. Belirtili nesne ismin belirtme halinde olan sözcüktür. Yükleme «neyi, kimi, nereyi» soruları sorularak bulunur.
Ayşe çiçekleri suladı. (neyi suladı? çiçekleri)
Eve gider gitmez televizyonu açtı.
Bu havalardan hastalanan çiçeklerini ilaçlıyor.
- Belirtisiz Nesne: İsmin belirtme hal ekini almamış, yalın durumda bulunan söz veya sözcük grupları belirtisiz nesne görevindedir. Yükleme “ne” sorusu sorularak bulunur. Belirtisiz nesne ile öznenin sorusu aynıdır. Karıştırmamak için önce özne bulunmalıdır.
Bu çocuk, iyi öğretmen olur. (ne olur? İyi öğretmen)
Kadın, kocasından, güzel bir ev istemişti. (ne istemişti?)
UYARI
Bir cümlede gerçek özne varsa belirtisiz nesne de olabilir. Gerçek özne yoksa belirtisiz nesne de olmaz. Çünkü bu durumda belirtisiz nesne, sözde özne görevini yapar.
Annem evde bulaşık yıkıyor. (yıkayan kim? Annem)
Özne b.siz nesne
Bulaşık yıkanıyor. (Yıkayan kim? Belli değil ama yıkanan ne? Bulaşık)
sözde özne
4. DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin gösterdiği işin yöneldiği (-e durumu); bulunduğu ya da gerçekleştiği (-de durumu); başladığı, koptuğu, kaynaklandığı, çıktığı, yeri ya da kişiyi (-den durumu) bildiren sözcük ya da söz öbekleridir. Bu sözcükler, yükleme yöneltilen «kime, neye, nereye, kimde, nerede, neyde, kimden, neyden, nereden» sorularından birine de yanıt verirler.
Çocuk eve gitti……………… nereye
Ahmet, Ayşelerde kalıyor………….nerede
İzlediği filmlerden çok etkileniyor……neyden
Çocuktan al haberi……….kimden
5. ZARF TÜMLECİ
Yüklemi zaman, durum, sebep, amaç, koşul, ölçü,yer-yön, soru anlamlarıyla tamlayan söz ya da söz gruplarıdır. «Ne zaman, nasıl, ne kadar, niçin, neden, niye,neyle” vs…sorularına cevap verirler.
Sabahları erken kalkarım…….ne zaman?
Öğretmen öğrencilerine sevgiyle baktı…….nasıl?
Yer bulmak amacıyla erken gittim………niçin?…ne zaman?
Elmalardan bir kilo aldım………..ne kadar?
!!!UYARI!!!
Yer-yön zarfları “Nereye ?” sorusuna cevap verir ve zarf tümlecidir. Anca yer-yön bildiren bu sözcükler hal eki alırlarsa durum değişir ve dolaylı tümleç olurlar.
Soğukta kalmaması için onu içeri aldım.—-Nereye? İçeri—-Zarf tümleci
Soğukta kalmaması için onu içeriye aldım.—–Nereye? İçeriye—–Dolaylı tümleç
UYARI: Cümledeki bağlaçlar ile seslenme, şaşırma, üzülme vb. duyguları bildiren ünlemler cümlede herhangi bir öge kabul edilmez. Bunlar “cümle dışı unsur” olarak adlandırılır.