- Yükleminin Türüne Göre Cümleler
Cümleler yüklemine göre, yani yüklemi oluşturan sözcüğün türüne göre iki çeşittir. Bunlar fiil ve isim cümleleridir.
- FİİL (EYLEM)CÜMLESİ
Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
«İçeri girerken sessiz olmalısın.» cümlesinde yüklem «olmalısın» sözcüğüdür. Gereklilik kipinde çekimlenmiş bir fiil olduğuna göre bu cümle bir fiil cümlesidir.
- İSİM (AD) CÜMLESİ
Yüklemi isim veya isim soylu olan cümlelerdir.
«Günün en sevdiğim bölümü, gecedir.» cümlesinde yüklem «gecedir» sözcüğüdür. Bu sözcük ek fiil alarak yüklem olmuş bir sözcüktür.
- Yükleminin Yerine Göre Cümleler (Ögelerinin Dizilişine Göre)
Bu tür cümlelerde yüklemi bulup yüklemin öge dizilişindeki yerine bakarız. Cümleyi, yüklemin yerine göre kurallı cümle veya devrik cümle olarak adlandırırız.
- Kurallı (Düz) Cümle
Yüklemi sonda bulunan cümledir.
«Bunu buraya koymamalıydınız.» cümlesi kurallıdır. Çünkü yüklem olan «koymamalıydınız.» sözcüğü sonda bulunur
- Devrik Cümle
Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.
Bu tür cümlelerde yüklem cümlenin başında, ortasında (sonu hariç), herhangi bir yerinde bulunabilir.
«Bendim senin için her şeyi yapan.» cümlesinde yüklem «bendim» kelimesidir. Gördüğümüz gibi yüklem başta yer almaktadır.
“Göçebeler buraya kurarmış çadırlarını.” cümlesinde yüklem “kurarmış” sözcüğüdür. Bu sözcük görüldüğü gibi, cümlenin sonunda değil ortasındadır.
Yüklem sonda olmadığı için bu cümle yükleminin yerine göre devrik cümledir.
- Eksiltili Cümle
Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir.
Eksiltili cümlelerde yüklem olmadığı için anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonunda üç nokta (…) bulunur.
«Bir seni her şeye rağmen, bir seni hep, bir seni hâlâ…» cümlesi bitmemiş bir cümle olduğu için eksiltilidir.
- Anlamlarına Göre Cümleler
Anlamlarına göre cümle çeşitleri, cümlede bildirilen eylemin yapılıp yapılmamasına ya da sözü edilenlerin bulunup bulunmamasına, ayrıca bir işin yapılmasının istenme durumuna göre dört ana başlık altında incelenir:
- Olumlu Cümle
Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.
«Sensiz kaldım.» cümlesinde eylem «kalmak»tır. Kalmak eylemi gerçekleştiğine göre yargı da olumludur. Herhangi bir olumsuzluk ifadesi olmadığı için de olumlu bir cümledir.
«Sesi çok iyiydi.» cümlesinde ise eylem söz konusu değildir.
Burada yapma değil de olma söz konusudur. Bu cümlede yargının olumluluğu isim cümlesiyle ifade edilmiştir.
- Olumsuz Cümle
Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir. Bu tür cümlelerde olumsuzluk eki veya «yok, değil» gibi olumsuzluk ifadeleri yer alır.
«İnsanları incittiğini hiç görmedim.» cümlesinde eylem «görmektir» ve bu eylem gerçekleşmemiştir. Gerçekleşmemiş bir yargı olduğu için de cümle, anlamca olumsuz cümledir.
«Yemek güzel değildi.» ise güzel olma durumu gerçekleşmediğinden olumsuz cümledir.
Biçimce Olumsuz Anlamca Olumlu Cümle
Bazı cümlelerde olumsuzluk belirten ifadeler olduğu halde cümle olumlu anlama gelebilir.
«Bende para yok değil.» cümlesinde hem «yok» hem de «değil» ifadeleri olumsuz olmasına rağmen cümle «Bende para var» anlamı verir. Bu nedenle biçimce olumsuz olsa da anlamca olumludur.
«Bu süreçte ders yapılmıyor değil» cümlesinde de «-ma» olumsuzluk eki ve «değil» olumsuzluk ifadesi vardır. Ancak cümle «Bu süreçte ders yapılıyor.» anlamına gelerek olumlu bir anlam taşıyor
Biçimce Olumlu Anlamca Olumsuz Cümle
Bazı cümleler ise şekilce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir. “Ne … ne …” bağlacı cümleleri olumsuz yapar. Kimi cümlelerde ise olumsuzluk anlamı bazı ek ya da sözcüklerle sağlanır.
«Ne okula gidiyor ne de ders çalışıyordu.» cümlesinde hiçbir olumsuzluk ifadesi yok. Yani biçimce olumlu bir cümledir.
Ancak anlamına bakarsak « Okula gitmiyor ve ders çalışmıyor.» anlamı çıkar ki bu da olumsuzdur.
- Soru Cümlesi
Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.
« Bunu nereden anladınız?» cümlesi, nereden soru sözcüğüyle oluşturulmuş bir soru cümlesidir.
UYARI: Bir cümlenin soru cümlesi olabilmesi için, içinde soru anlamı kazandıran sözcüklerin olması yeterli değildir. Önemli olan, o cümleyi okuduğumuzda cevap verme ihtiyacı hissetmemizdir.
Örneğin « Nerede o eski bayramlar?» cümlesinde her ne kadar «nerede» soru sözcüğü kullanılmış olsa da soruya cevap vermek ihtiyacı duymayız.
- Ünlem Cümlesi
Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.
«Aaaa, ne olmuş sana öyle?
«Eyvah, treni kaçırdık!
- Şart Cümlesi
Eylemin gerçekleşmesini başka bir eyleme bağlayan cümlelerdir. Hem şart kipi kullanılarak yapılır hem de başka sözcüklerle…
Seni ararsa bana haber ver.
Oraya gidersin ama kardeşini de alacaksın.
- Yapılarına Göre Cümleler
Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır.
Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır.
Bu konuyu daha iyi anlamak için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarına açıklık getirmekte yarar var.
TEMEL CÜMLE: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.
«Sensiz nefes alamıyorum.» cümlesinde «alamıyorum.» asıl yargı olduğuna göre temel cümledir.
YAN CÜMLECİK: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümlecik denir.
«Son gülen iyi güler.» cümlesinde temel yargı «iyi güler»dir. Yardımcı yargı ise sıfat fiilin adlaşmasıyla oluşan «son gülen» sözcük grubudur. Yani yan cümlecik «son gülen»dir.
- Basit Cümle (Tek Yüklemli Cümle)
- Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir.
- Basit cümleler tek yargı bildirdiğinden tek yüklemden oluşur.
- Bu yüklem, çekimli bir fiil ya da ek fiil almış isim soylu bir sözcük veya söz grubu olabilir.
- Basit cümlelerde, yüklemin dışında, sözcük olarak fiilimsi (eylemsi) yer almaz.
«Kuşlar pencereye konmuşlar.» cümlesi tek bir yargıdan oluşmuştur. Yüklem «konmuşlar»dan başka yargı yoktur.
- Birleşik Cümle
Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir.
Birleşik cümleleri sırasıyla görelim:
- Girişik Birleşik Cümle (Fiilimsi Bulunan Cümle)
Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir.
Fiilimsinin yer aldığı bölüm yan cümle, yüklemin bulunduğu bölüme de temel cümledir.
Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.
«Güllerin içinden gülerek bana doğru geldi.» cümlesinde «gülerek» zarf-fiili yan cümleyi oluşturmuştur.
- Ki’li Birleşik Cümle
Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.
«Görüyorum ki bunu çok istiyorsun.»
temel cümle yan cümle
Ki’li birleşik cümleler Türkçenin söz dizimine uygun değildir. Bu cümleyi şu şekilde Tükçe söz dizimine uydurabiliriz:
«Bunu çok istediğini görüyorum.»
- Şartlı Birleşik Cümle
Birleşik cümlelerde, yan cümlecik temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir.
Şartlı birleşik cümlelerde yan cümlecik sadece “-se, sa” ekiyle oluşturulur.
İp sağlam değilse her şey dağılır.
- İç İçe Birleşik Cümle (Cümle İçinde Cümle)
Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir.İçe içe birleşik cümlelerde yardımcı cümle de bağımsız bir cümledir.
Bu cümleler tırnak içerisinde ifade edilebildiği gibi sonuna virgül konularak da yazılabilir.
«Bu ödülü Ulu Önderimize ithaf ediyorum.» sözüyle beni çok etkiledi.» cümlesinde iç içe iki ayrı cümle vardır.
«Burada ne arıyorsun? diye sordu.
«Seni sevmiyorum artık.» dedi.
- Sıralı Cümle (Birden Çok Yüklemli Cümle)
Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümlelerin en az iki yüklemi vardır.
Sıralı cümleler; bağımlı sıralı ve bağımsız sıralı cümle olmak üzere iki türdür.
- Bağımlı Sıralı Cümleler
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.
«Çocuk kuşu kafesinden çıkarıp uçurdu.» cümlesinde hem çocuk hem de kuşu sözcükleri ortak ögelerdir.
- Bağımsız Sıralı Cümleler
Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa, böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir. Bu tür cümlelerde anlamca bir ortaklık söz konusudur.
«Öğretmen ders anlatıyor, öğrenciler ders dinliyor, dışarıdan müdürün sesi geliyordu.»
- Bağlı Cümle (Bağlacı Olan Cümle)
Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir.
Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem…” gibi bağlaçlarla oluşturulur.
Ya bu deveyi güdersin ya bu diyardan gidersin.
Hem gider hem ağlar.
UYARI : İçinde bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Çünkü bağlaçlar cümlenin özne, nesne gibi ögelerini de birbirine bağlayabilir. Bağlaçlar yüklemleri birbirine bağlıyorsa orada bağlı cümle vardır.
«Sanatçı ve dinleyiciler salondan hızla çıktılar.» cümlesi bağlı cümle değildir. Çünkü özneleri bağlamıştır yüklemleri değil.