Sözlük, bir dilin söz varlığının bir bölümünü belirli amaçlar çerçevesinde genellikle alfabetik olarak bir araya getiren ve her bir kelimenin anlamı, söylenişi, kökeni ve kullanımı konusunda bilgi veren başvuru kitabıdır.
Sözlük yazımı ile ilgili ilk çalışmalar tarihin erken dönemlerinden itibaren başlamıştır.
Sözlük çalışmaları önce Doğu medeniyetinde başlamıştır.
Sözlükler çeşitli amaçlara uygun biçimde hazırlanır. Bunlardan en yaygın olanlar genel sözlükler ve çok dilli sözlüklerdir.
Genel sözlüklerde dilin söz varlığının bir bölümü alfabetik sırada dizilir ve bunların anlamları verilir.
Çok dilli sözlüklerde ise en az iki dilin söz varlığı birlikte ele alınır. Bunların dışında eş anlamlı, yakın anlamlı, karşıt anlamlı, argo kelimelerin ele alındığı ya da deyim ve atasözlerinin, terimlerin bir araya getirildiği sözlükler de vardır.
Sözlüklerde genellikle koyu veya büyük harflerle yazılan, karşılığı gösterilen, anlamı verilen, açıklaması yapılan, örnek kullanımları sıralanan kelimelere madde başı denir. Sözlüğün hacmi, madde başı sayısı ile ölçülür. Dillerin başvuru kaynağı olan sözlükler, dilin mirasını da korur.
Türk dili için ilk sözlük çalışmaları 11.yüzyıla rastlar. İlk Türkçe sözlük, Karahanlı döneminde yaşayan Kaşgaralı Mahmut’un yazdığı Divan-ı Lügati’t-Türk’tür. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılan bu eser; Türklerin gelenek ve görenekleri, yaşam biçimi, sözlü ürünlerini ve hatta o döneme ait bir Türk dünyası haritasını da içinde barındıran bir ansiklopedik sözlüktür.
Zemahşerî’nin 12. yüzyılda hazırladığı Mukaddimetü’l-Edep; Arapça, Farsça, Türkçe ve Moğolca biçiminde düzenlenmiş bir sözlüktür. Bu sözlük, uzun yıllar medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.
Hristiyan din adamlarına Kıpçakçayı öğretmek için 14. yüzyılda İtalyanlar ve Almanlar tarafından hazırlanan Codex Cumanicus (Kodeks Kumanikus) da Karadeniz’in kuzeyindeki Kıpçak Türklerinin (Kumanlar) halk ağzından derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.
15. Yy.da Çağatay sahasında Ali Şir Nevai’nin yazdığı Muhakemet’ül Lügateyn adlı eser, Türkçe ile Farsçayı karşılaştırarak Türkçenin gücünü kanıtlamaya yönelik bir dilbilgisi kitabı olmakla birlikte Nevai’nin birçok kavramın anlamını vererek açıklaması bu esere sözlük özelliği yüklemiştir.
Daha sonraki yıllarda Osmanlı’da çeviri sözlükler görülmüştür.
Ahmet Vefik Paşa, 1876’da iki ciltten oluşan Lehçe-i Osmanî’yi hazırlamıştır. Dönemin Türkçesi bu sözlükte, Arap alfabe sistemi ile örnek cümleler verilerek ortaya konmuştur.
1890’da ise Muallim Naci, Lügat-i Naci adlı Osmanlıca bir sözlük hazırlamıştır. Bu sözlükte Osmanlıcadaki Arapça ve Farsça kelimelerin karşılıkları verilmiştir.
1899’da Şemsettin Sami tarafından hazırlanan Kamus-ı Türkî’de Şemsettin Sami’nin bazı maddelerde yabancı kelimelerin yerine Türkçelerinin kullanılması gerektiğini önermesi, oldukça önemlidir. Ayrıca Arapça ve Farsça sözcüklerin anlamını, o zamanki Türkçedeki kullanımıyla ve telaffuzuyla vermiş ve öyle örneklendirmiştir. Bu yönüyle modern anlamdaki ilk geniş kapsamlı Türkçe sözlük olarak kabul edilir.
Cumhuriyet’in ilanı ile sözlükçülük alanında da önemli atılımlar gerçekleştirilmiştir. Türkçenin sınırlarını çizmek, söz varlığını saptamak, Türkçede karşılığı olan yabancı kelimelerin yerine Türkçelerinin kullanılmasına katkıda bulunmak, bir yazım birliği sağlamak gibi amaçlarla 1928’de Dil Encümeni kurulmuştur.
1930 yılında hazırlanan Yeni Türk Lügati adlı sözlük, bu ihtiyaçları karşılamaya çalışmıştır. Latin harfleri alfabesine göre hazırlanan bu sözlükte 30.000 kelime, tanımlarıyla birlikte yer almaktadır.
Türk dili konusundaki çalışmaları resmî ve bilimsel çerçevede yürütmek amacıyla adı 1932 yılında Türk Dil Kurumu olarak değiştirilen Türk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmuş, bu oluşum sözlük hazırlama işini de üstlenmiştir. TDK’nin sürekli geliştirdiği Türkçe Sözlük, birçok ihtiyacı karşılar duruma gelmiştir.
TDK, günümüzde birçok ihtiyaca cevap verecek sözlükler hazırlamıştır. Büyük Türkçe Sözlük’ün yanında, deyim ve atasözleri, etimoloji, tarama,derleme, bilim ve sanat terimleri alanında sözlükler üzerinde de çalışmalar yapmaktadır.
