Ek-fiil, adından da anlaşılacağı gibi hem ek hem de sözcük şeklinde kullanılabilen bir yapıdır. İsim veya fiillere gelerek farklı zaman anlamı katabilir. Buna göre ek-fiilin iki görevi vardır:
- İsimleri yüklem yapmak
- Basit zamanlı filleri birleşik zamanlı yapmak
Ek fiilin dört şekli vardır: imiş, idi, ise, dir.
- İSİMLERİ YÜKLEM YAPAN EK-FİİL
Cümle türlerinde yüklemin isim soylu olduğu cümleler görmüşüzdür. İste isim soylu sözcükleri yüklem yapan sözcüğe ek-fiil diyoruz. Ek fiili kelimeden ayrı şekilde de okuyabiliriz. Eğer ek fiil olup olmadığını anlamak istiyorsak sondaki eki ayrı okumaya çalışalım. Aşağıdaki örneği inceleyelim.
“Ayşe’yi buraya getiren kişi, Hatice’ymiş.”
“Ayşe’yi buraya getiren kişi, Hatice imiş”
Yukarıdaki örnekte gördüğümüz gibi “Hatice” ismine ek-fiil gelmiştir.
“Mezun olduğu üniversite Ege’ydi.”
“Mezun olduğu üniversite Ege idi.”
“Söyleyeceğin buysa ben gidiyorum.”
“Söyleyeceğin bu ise ben gidiyorum.”
“Hayatta vazgeçemeyeceği şey çaydır.”
Ek-fiilin olumsuzu ise “değil” edatıyla yapılır.
| Olumlu | Olumsuz |
| Bu kitap güzel-miş | Bu kitap güzel değilmiş |
| Sana bahsettiğim bu film-di. | Sana bahsettiği bu film değildi. |
| Bu işi yapan Ali’-yse başımız belada demektir. | Bu işi yapan Ali değilse başımız belada demektir. |
| Öğretmenin bakışları çok sert-tir. | Öğretmenin bakışları çok sert değildir. |
- BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL YAPAN EK-FİLL
Bir kip ekine sahip çekimli fillere basit zamanlı fiil, iki kip ekine sahip çekimli fillere birleşik zamanlı fiil denir. Birleşik zamanlı fillerde ikinci kip her zaman ek-fiildir. Ek fiil (i-)genellikle düşer. Ancak ayrı bir sözcük gibi de söylenebilir.
Ek fiilin bu görevini “ fiillerde birleşik zaman” başlığı altında detaylıca inceleyelim.
FİİLLERDE BİRLEŞİK ZAMAN
Fiil + kip eki + kip eki + kişi eki şeklinde formülleştirebiliriz.
- HİKÂYE BİRLEŞİK ZAMAN (İDİ)
Basit zamanlı bir fiile idi ek fiilini getirerek yapılır. “idi” birleşik olabileceği gibi ayrı da söylenip yazılabilir. Bu çekim, eylemin geçmişte yapıldığını bildirir.
Aşağıda bütün kiplerde çekimlenmiş basit zamanlı bir fiilin 1. Tekil kişi hikâye birleşik zamanın olumlu ve olumsuz çekimini örneklendirelim.
| 1.Tekil kişi çekimi (olumlu) | 1.Tekil kişi çekimi (olumsuz) | |
| Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi | İç-miş-ti-m | İç-me-miş-ti-m |
| Görülen geçmiş zamanın hikâyesi | İç-ti-y-di-m (kullanılmaz pek) | İç-me-di-y-di-m |
| Şimdiki zamanın hikâyesi | İç-i-yor-du-m | İç-me-yor-du-m |
| Gelecek zamanın hikâyesi | İç-ecek-ti-m | İç-me-y-ecek-ti-m |
| Geniş zamanın hikâyesi | İç-er-di-m | İç-mez-di-m |
| Gereklilik kipinin hikâyesi | İç-meli-y-di-m | İç-me-meli-y-di-m |
| Şart kipinin hikâyesi | İç-se-y-di-m | İç-me-se-y-di-m |
| İstek kipinin hikâyesi | İç-e-y-di-m | İç-me-y-e-y-di-m |
| Emir kipinin hikâyesi | ——- | —— |
- RİVAYET BİRLEŞİK ZAMAN (İMİŞ)
Basit zamanlı bir fiile “imiş” ek fiilini getirerek yapılır. “imiş” birleşik olabileceği gibi ayrı da söylenip yazılabilir. Bu çekim, eylemin geçmişte yapıldığını ve söyleyen kişinin bunu başkasından öğrendiğini bildirir.
Aşağıda bütün kiplerde çekimlenmiş basit zamanlı bir fiilin 1. Tekil kişi rivayet birleşik zamanın olumlu ve olumsuz çekimini örneklendirelim.
| 1.Tekil kişi çekimi (olumlu) | 1.Tekil kişi çekimi (olumsuz) | |
| Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti | İç-miş-miş-m | İç-me-miş-miş-im |
| Görülen geçmiş zamanın rivayeti | İç-ti-miş-im (çekimlenemez) | İç-me-di-miş-im (çekimlenemez) |
| Şimdiki zamanın rivayeti | İç-i-yor-muş-um | İç-me-yor-muş-um |
| Gelecek zamanın rivayeti | İç-ecek-miş-im | İç-me-y-ecek-miş-im |
| Geniş zamanın rivayeti | İç-er-miş-m | İç-mez-miş-im |
| Gereklilik kipinin rivayeti | İç-meli-y-miş-im | İç-me-meli-y-miş-im |
| Şart kipinin rivayeti | İç-se-y-miş-im | İç-me-se-y-miş-im |
| İstek kipinin rivayeti | İç-e-y-miş-im | İç-me-y-e-y-miş-im |
| Emir kipinin rivayeti | ——- | —— |
- ŞART BİRLEŞİK ZAMAN (İSE)
Basit zamanlı bir fiile “ise” ek fiilini getirerek yapılır. “ise” birleşik olabileceği gibi ayrı da söylenip yazılabilir. Bu birleşik çekim, basit zamanla belirtilen işin bilinen şarta bağlı olduğunu gösterir. Fiili bir başka fiilin koşulu yapar.
Aşağıda bütün kiplerde çekimlenmiş basit zamanlı bir fiilin 1. Tekil kişi şart birleşik zamanın olumlu ve olumsuz çekimini örneklendirelim.
| 1.Tekil kişi çekimi (olumlu) | 1.Tekil kişi çekimi (olumsuz) | |
| Öğrenilen geçmiş zamanın rivayeti | İç-miş-se-m | İç-me-miş-se-m |
| Görülen geçmiş zamanın rivayeti | İç-ti-y-se-m | İç-me-di-y-se-m |
| Şimdiki zamanın rivayeti | İç-i-yor-sa-m | İç-me-yor-sa-m |
| Gelecek zamanın rivayeti | İç-ecek-se-m | İç-me-y-ecek-se-m |
| Geniş zamanın rivayeti | İç-er-se-m | İç-mez-se-m |
| Gereklilik kipinin rivayeti | İç-meli-y-se-m | İç-me-meli-y-se-m |
| Şart kipinin rivayeti | İç-se-y-se-m (çekimlenemez) | İç-me-se-y-se-m (çekimlenemez) |
| İstek kipinin rivayeti | İç-e-y-se-m (çekimlenemez) | İç-me-y-e-y-se-m (çekimlenemez) |
| Emir kipinin rivayeti | ——- | —— |
Not: Katmerli birleşik zaman da yapılabilir. Yani bir fiil ikiden fazla kip eki de alabilir. Bu durum karşımıza pek çıkmaz ama yine de bu kullanıma ihtiyaç duyduğumuz zamanlar vardır.
Gel+iyor+du+y+sa+m
Yap+acak+mış+sa
EK-FİİLİN GENİŞ ZAMANI
Bu çekim ek fiilin “–dır” ekiyle yapılır. İsim soylu sözcüklere de çekimli fiillere de gelerek bildirme anlamı verir. Aşağıdaki örnekleri inceleyelim:
Bunu sensiz de yap-mış-tır.——öğrenilen geçmiş zamanda geniş zaman çekimi
Buradan eve git-iyor-dur.—–şimdiki zamanda geniş zaman çekimi
Olanları duyunca gerekenleri yap-acak-tır.—–gelecek zamanda geniş zaman çekimi
Herkes yanlışı gör-meli-dir.—-gereklilik kipinde geniş zaman çekimi
Bugün hava güzel-dir.——isimlere gelen ek-fiilin geniş zaman çekimi
Kalbim senin-dir.———isimlere gelen ek-fiilin geniş zaman çekimi
UYARI: Ek-fiilin geniş zaman çekiminde ,ek-fiilin isimlere gelmesi durumunda ek-fiil eki “-dir” düşebilir.
Sen benim ışığımsın (dır).
Bugün hava güzel (dir).
Kaderim sensin (dir).