Fiillerin zaman ve tasarlama gibi çeşitli anlam özellikleri kazanmasını sağlayan özel kalıplara “kip” denir.
Fiil kök veya gövdelerine önce kip, sonra da kişi eki getirilerek oluşan yapıya fiil çekimi adı verilir.
Fiil+ kip eki+ kişi eki= ÇEKİMLİ FİİL
Fiil kipleri genel olarak ikiye ayrılır:
HABER (BİLDİRME KİPLERİ)
Eylemlerin gerçekleşme zamanını bildiren kiplere haber kipleri denir. Eylemin hangi zamanda gerçekleştiği veya gerçekleşeceği bellidir.
- ÖĞRENİLEN (DUYULAN) GEÇMİŞ ZAMAN
Fiil kök veya gövdelerine “–miş” ekinin getirilmesiyle yapılır. Bu ek ünlü uyumlarına
göre”-mış,-miş,-muş,-müş” şekline dönüşebilir.
Bu çekimde eylem, söylenme anından önce gerçekleşmiştir. Genellikle konuşan kişi fiilin yapıldığını görmemiş, başkasından duymuştur. Örnek çekimi aşağıdaki gibidir.
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Aç-mış-ım | Aç-ma-mış-ım | Aç-mış mı-y-ım | Aç-ma-mış mı-y-ım |
| 2.Tekil kişi çekimi | Aç-mış-sın | Aç-ma-mış-sın | Aç-mış mı-sın | Aç-ma-mış mı-sın |
| 3.Tekil kişi çekimi | Aç-mış- | Aç-ma-mış- | Aç-mış mı- | Aç-ma-mış mı- |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Aç-mış-ız | Aç-ma-mış-ız | Aç-mış mı-y-ız | Aç-ma-mış mı-y-ız |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Aç-mış-sınız | Aç-ma-mış-sınız | Aç-mış mı-sınız | Aç-ma-mış mı-sınız |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Aç-mış-lar | Aç-ma-mış-lar | Aç-mış-lar mı | Aç-ma-mış-lar mı |
- GÖRÜLEN GEÇMİŞ ZAMAN
Fiil kök ve gövdelerine “-di”eki getirilerek yapılır. Bu ek ünlü ve ünsüz uyumlarına göre “-dı, -di, -du,-dü, -tı, -ti,-tu,-tü” şekillerini alabilir.
Eylem, söylenme anından önce yapılmıştır ve kesindir. Söyleyen kişi eylemin yapıldığını görmüştür.
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Sil-di-m | Sil-me-di-m | Sil-di-m-mi | Sil-me-di-m-mi |
| 2.Tekil kişi çekimi | Sil-di-n | Sil-me-di-n | Sil-di-n-mi | Sil-me-di-n-mi |
| 3.Tekil kişi çekimi | Sil-di- | Sil-me-di | Sil-di-mi | Sil-me-di-mi |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Sil-di-k | Sil-me-di-k | Sil-di-k-mi | Sil-me-di-k-mi |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Sil-di-niz | Sil-me-di-niz | Sil-di-niz-mi | Sil-me-di-niz-mi |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Sil-di-ler | Sil-me-di-ler | Sil-di-ler-mi | Sil-me-di-ler-mi |
- ŞİMDİKİ ZAMAN
Fiil kök ve gövdelerine “-yor” eki getirilerek yapılır. Bu ek hiç değişmez, yani ünlü ve ünsüz uyumlarına aykırıdır. Ayrıca bu ek, ünlü daralmasına da yol açar. Özellikle şimdiki zamanın olumsuz çekimlerinin hepsinde ünlü daralması olur.
Eylemin, içinde bulunulan zaman içinde yapıldığını bildirir. Söylem ile eylem aynı anda gerçekleşmektedir.
UYARI: “-makta/-mekte” eki de şimdiki zaman anlamında kullanılır.
Şu anda köpekleri izliyorum
Şu anda köpekleri izlemekteyim.
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Başla-yor-um (başlıyorum) | Başla-ma-yor-um (Başlamıyorum) | Başla-yor-mu-yum (Başlıyor muyum) | Başla-ma-yor-mu-y-um (başlamıyor muyum) |
| 2.Tekil kişi çekimi | Başla-yor-sun | Başla-ma-yor-sun | Başla-yor-mu-sun | Başla-ma-yor-mu-sun |
| 3.Tekil kişi çekimi | Başla-yor- | Başla-ma-yor- | Başla-yor-mu- | Başla-ma-yor-mu- |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Başla-yor-uz | Başla-ma-yor-uz | Başla-yor-mu-y-uz | Başla-ma-yor-mu-y-uz |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Başla-yor-sunuz | Başla-ma-yor-sunuz | Başla-yor-mu-sunuz | Başla-ma-yor-mu-sunuz |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Başla-yor-lar | Başla-ma-yor-lar | Başla-yor-lar-mı | Başla-ma-yor-lar-mı |
- GELECEK ZAMAN
Fiil kök veya gövdesine “-acak/ecek”eki getirilerek yapılır. Eylemin, konuşma anından sonra yani gelecek zaman diliminde yapılacağını bildirir.
Gelecek zaman eki 1.ve2. kişi çekimlerinde ünsüz yumuşamasına uyar.
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Koş-acak-ım | Koş-ma-y-acak-ım | Koş-acak-mı-y-ım | Koş-ma-y-acak-mı-y-ım |
| 2.Tekil kişi çekimi | Koş-acak-sın | Koş-ma-y-acak-sın | Koş-acak-mı-sın | Koş-ma-y-acak-mı-sın |
| 3.Tekil kişi çekimi | Koş-acak- | Koş-ma-y-acak- | Koş-acak-mı- | Koş-ma-y-acak-mı- |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Koş-acak-ız | Koş-ma-y-acak-ız | Koş-acak-mı-y-ız | Koş-ma-y-acak-mı-y-ız |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Koş-acak-sınız | Koş-ma-y-acak-sınız | Koş-acak-mı-sınız | Koş-ma-y-acak-mı-sınız |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Koş-acak-lar | Koş-ma-y-acak-lar | Koş-acak-lar- mı | Koş-ma-y-acak-lar-mı- |
- GENİŞ ZAMAN
Fiil kök ve gövdesine “-r” getirilerek yapılır. Bu ek ünsüz ile biten kelimelere gelerek “-ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” şeklini alır.
Eyleme “her zaman” anlamı katar. Olay başlamıştır, devam etmektedir ve devam edecektir. Genellikle alışkanlıkları ifade eder.
Olumsuz çekimlerinde –r kaybolur, ve yerini “-me/-mez” eklerine bırakır.
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Yıka-r-ım | Yıka-ma-m | Yıka-r-mı-y-ım | Yıka-maz-mı-y-ım |
| 2.Tekil kişi çekimi | Yıka-r-sın | Yıka-maz-sın | Yıka-r-mı-sın | Yıka-maz-mı-sın |
| 3.Tekil kişi çekimi | Yıka-r- | Yıka-maz- | Yıka-r-mı- | Yıka-maz-mı- |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Yıka-r-ız | Yıka-ma-y-ız | Yıka-r-mı-y-ız | Yıka-maz-mı-y-ız |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Yıka-r-sınız | Yıka-maz-sınız | Yıka-r-mı-sınız | Yıka-maz-mı-sınız |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Yıka-r-lar | Yıka-maz-lar | Yıka-r-lar-mı- | Yıka-maz-lar-mı- |
DİLEK-TASARLAMA KİPLERİ
Eylemlerin gerçekleşmesiyle ilgili bir isteği anlatan kiplere dilek kipleri denir. Bunu tasarlama, istek, şart ya da emir şeklinde dile getirir.
Dilek kiplerinde zaman anlamı yoktur.
Dilek kiplerinde eylemin gerçekleşip gerçekleşmediği ya da gerçekleşemediği belli değildir. Eylem sadece tasarlanmıştır. Bu kiplerde tasarı, plan, niyet vardır.
- GEREKLİLİK KİPİ
Fiil kök ve gövdelerine “-malı/-meli” kip ekinin getirilmesiyle yapılır. Fiilde anlatılan yargının yapılması gerektiğini bildirir.
Bazen de olasılık anlamı katar.
Çok daha fazla test çözmelisiniz.—–zorunluluk
Beni artık anlamalısın.——-zorunluluk
Bu saatlerde Fransa’ya varmış olmalı. —-olasılık
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Sil-meli-y-im | Sil-me-meli-y-im | Sil-meli-mi-y-im | Sil-me-meli-mi-y-im |
| 2.Tekil kişi çekimi | Sil-meli—sin | Sil-me-meli-sin | Sil-meli-mi-sin | Sil-me-meli-mi-sin |
| 3.Tekil kişi çekimi | Sil-meli- | Sil-me-meli- | Sil-meli-mi | Sil-me-meli-mi |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Sil-meli-y-iz | Sil-me-meli-y-iz | Sil-meli-mi-y-iz | Sil-me-meli-mi-iz |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Sil-meli-siniz | Sil-me-meli-siniz | Sil-meli-mi-siniz | Sil-me-meli-mi-siniz |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Sil-meli-ler | Sil-me-meli-ler | Sil-meli-ler-mi | Sil-me-meli-ler-mi |
- ŞART (KOŞUL) KİPİ
Fiil kök ve gövdelerine “-sa/-se” ekinin getirilmesiyle yapılır. Fiillere şart veya dilek anlamları katar.
Şart kipi yan cümlecik görevinde kullanılırsa kullanıldığında “şart”; yüklem görevinde kullanıldığında ise “istek” anlamı verir.
Bunu yaparsan seninle bir daha konuşmam.——şart anlamı
Eve gelirsen onunla tanışırsın.——-şart anlamı
Hayat bayram olsa…——dilek anlamı
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Ye-se-m | ye-me-se-m | ye-se-m-mi | Ye-me-se-m-mi |
| 2.Tekil kişi çekimi | Ye-se-n | ye-me-se-n | ye-se-n-mi | ye-me-se-n-mi |
| 3.Tekil kişi çekimi | Ye-se- | ye-me-se- | ye-se-mi | ye-me-se-mi |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Ye-se-k | ye-me-se-k | ye-se-k-mi | ye-me-se-k-mi |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Ye-se-niz | ye-me-se-niz | ye-se-niz-mi | ye-me-se-niz-mi |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Ye-se-ler | ye-me-se-ler | ye-se-ler-mi | ye-me-se-ler-mi |
- İSTEK KİPİ
Fiil kök ve gövdelerine “-a/-e” ekinin getirilmesiyle yapılır. Eylemin gerçekleşmesi dileğini, isteğini ifade eder. Daha çok birinci tekil ve çoğul çekimleri kullanılır. Diğerleri dua veya beddualarda sıkça kullanılır.
Güzel evlere gelin gidesin.
Allah belanı vere.
Yeni açılan sergiye gidelim.
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | Çal-a-y-ım | Çal-ma-y-a-y-ım | Çal-a-y-ım-mı | Çal-ma-y-a-y-ım-mı |
| 2.Tekil kişi çekimi | Çal-a-sın | Çal-ma-y-a-sın | Çal-a-sın-mı | Çal-ma-y-a-sın-nı |
| 3.Tekil kişi çekimi | Çal-a- | Çal-ma-y-a- | Çal-a-mı | Çal-ma-y-a-mı |
| 1.Çoğul kişi çekimi | Çal-a-lım | Çal-ma-y-a-lım | Çal-a-lım-mı | Çal-ma-y-a—lım-mı |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Çal-a-sınız | Çal-ma-y-a-sınız | Çal-a-sınız-mı | Çal-ma-y-a-sınız-mı |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Çal-a-lar | Çal-ma-y-a-lar | Çal-a-lar-mı | Çal-ma-y-a-lar-mı |
- EMİR KİPİ
Emir kipinin özel bir eki yoktur. Sadece şahıs ekleriyle çekimlenir. Birinci kişi kendine emir veremediğinden bu kipin birinci kişi çekimi yoktur. Diğer kiplerden farklı olarak 3.tekil kişi çekiminde kişi eki kullanılır. Ancak 2. Tekil kişi çekiminde kişi eki kullanılmaz.
Buraya gel!
Söylediklerimi hemen yapsın!
| Olumlu çekimi | Olumsuz çekimi | Olumlu soru | Olumsuz soru | |
| 1.Tekil kişi çekimi | ——- | ——— | —– | —– |
| 2.Tekil kişi çekimi | Yap | Yap-ma | —– | ——- |
| 3.Tekil kişi çekimi | Yap-sın | Yap-ma-sın | —– | ——– |
| 1.Çoğul kişi çekimi | ———- | ———- | ——– | ——— |
| 2.Çoğul kişi çekimi | Yap-ın | Yap-ma-y-ın | ———- | ———- |
| 3.Çoğul kişi çekimi | Yap-sınlar | Yap-ma-sınlar | ——— | ———- |